زیست دهم فصل اول در کنکور های سال 1404 فاقد سوال مستقل بود،اما با ترکیب مفاهیم این درس با ادامه فصول میتوان به سوالاتی دست یافت ،همچنین پایه بسیاری از مباحث زیست شناسی دهم و سال های بعد نیز همین فصل می باشد.در این مقاله سعی شده است تا توضیحی کامل ولی خلاصه از فصل اول زیست شناسی دهم بیاوریم و با همراه کردن آن با برخی مثال ها برای شما،فهم آن را تسهیل کنیم. پس در ادامه همراه ما باشید.
فهرست مطالب
- معرفی زیست شناسی دهم فصل اول
- موضوع کلی فصل اول زیست شناسی دهم:
- معرفی گفتار اول فصل اول زیست شناسی دهم:
- معرفی گفتار دوم:
- معرفی گفتار سوم :
- تدریس زیست شناسی دهم فصل اول
- گفتار اول
- گفتار دوم
- گفتار سوم
- سخن آخر
معرفی زیست شناسی دهم فصل اول
موضوع کلی فصل اول زیست شناسی دهم
فصل اول زیست شناسی دهم با عنوان “دنیای زنده”به سه گفتار تقسیم شده است که به موضوعات پایه و معرفی این درس می پردازد.عناوین این سه درس عبارت است از:زیست شناسی چیست؟گستره حیات-یاخته و بافت در بدن انسان.
این فصل در سال 1404 فاقد سوال مستقل بوده اما به معنای اهمیت کم این فصل نیست، چرا که مفاهیم گفتار های دوم و سوم پایه و مبنای دروس آینده می باشد.
شما میتوانید برای تسلط ر این فصل زیر بنایی به لینک زیر رجوع کنید.
معرفی گفتار اول فصل اول زیست شناسی دهم:
گفتار اول به مباحثی مانند:چیسیتی زیست شناسی-محدوده زیست شناسی-ویژگی های زیست شناسی نوین و کاربرد های زیست شناسی در زندگی اول پرداخته است.
معرفی گفتار دوم:
گفتار دوم در ابتدا به ویژگی های مشترک تمام جانداران می پردازد.پس از آن به معرفی و توضیح مولکول های زیستی و کاربرد های آن می پردازد.
معرفی گفتار سوم:
گفتار پایانی زیست شناسی دهم به ساختار و اعضای سلول مورد بحث در زیست شناسی دهم ،روش های انتقال مواد در بدن انسان و انواع بافت می پردازد.
تدریس زیست شناسی دهم فصل اول
تدریس گفتار اول زیست دهم فصل اول
زیست شناسی شاخه ای علوم تجربی است که به حل و مسائل و مشکلات زندگی انسان می پردازد.به کمک علم زیست شناسی برخی از بیماری هایی که در صد سال گذشته کشنده بودند مانند قند و فشار خون مهار شدند.علوم تجربی فقط در جستجوی علت ها و پدیده های طبیعی از طریق مشاهده هستند.آنها با پدیده هایی کار دارند که قابل مشاهده و اندازه گیری باشند.معیار های توصیفی و انتزاعی مانند خوبی و زیبایی جایگاهی در محدوده علوم تجربی ندارند.
زیست شناسی نوین:
زیست شناسی نوین از 4 رکن:کل نگری-نگرش بین رشته ای-فناوری های نوین و اخلاق زیستی تشکیل شده است که در پایین به توضیح هر کدام در کتاب زیست شناسی دهم خواهیم پرداخت:
1-کل نگری:بدن انسان از اعضا بسیار زیادی تشکیل شده است،هر عضو هم خودش از اعضای مختلفی تشکیل شده است.جانداران را با این تفاسیر یک سامانه بزرگ می توان در نظر گرفت و به دلیل ارتباط این اعضا با یکدیگر ویژگی های این سامانه را فقط از طریق مطالعه نمی توان به دست آورد.
2-نگرش بین رشته ای:زیست شناسان برای کاهش محدودیت ها و شناخت بیشتر موجودات زنده از علوم دیگری مانند:آمار-علوم رایانه و مهندسی استفاده می کنند.
برای مثال زیست شناسی مصنوعی از علومی مانند:زیست شناسی فناوری-زیست شناسی مولکولی-زیست شناسی سامانه ها-مهندسی رایانه و مهندسی ژنتیک استفاده می کنند تا موادی که به صورت طبیعی یافت نمی شوند تولید کنند.
3-فناوری های نوین:این فناوری های نقش بسیار مهمی در پیشرفت علوم زیستی داشته اند که دو مورد از آنها فناوری های اطلاعاتی و ارتباطی و مهندسی ژنتیک هستند.
فناوری های اطلاعات زیست شناسان را در زمینه جمع آوری،بایگانی و تحلیل داده ها یاری می کنند که به موجب آن امکان محاسبات در کوتاه ترین زمان را فراهم کرده اند.
مهندسی ژنتیک هم با استفاده از روش ها و فنون آزمایشگاهی برای تغییر در محتوا دنای جانوران و ایجاد صفات جدید تلاش می کند.
4-اخلاق زیستی:
پیشرفت های سریع علم زیست شناسی مخصوصا در زمینه مهندسی ژنتیک امکان سوءاستفاده از اطلاعات ژنی و اطلاعات بیمار که محرمانه هستند را فراهم کرده است که نمونه ای کاربرد آنها در ساخت سلاح های زیستی است. پس به همین دلیل باید سازمانی به وجود آید که وظیفه قانون گذاری در این زمینه را داشته باشد.
کاربرد های زیست شناسی:
بنا بر نظر کتاب زیست شناسی دهم،4 کاربرد اصلی برای این رشته وجود دارد:
1-تامین غذای سالم و کافی:
در زمان ویراست کتاب زیست شناسی دهم حدود 1 میلیارد نفر از سوء تغذیه رنج می بردند،پس این سوال که چگونه مواد غذایی را از نظر کمی و یا کیفی بهبود دهیم همیشه دغدغه بوده است.زیست شناسان به دلیل مطالعات خود توانایی بهتری در زمینه درک سامانه پیچیده رشد گیاه که بسته به عوامل زنده و غیر زنده است دارند.
2-حفاظت از بوم سازگان ها،ترمیم و بازسازی آنها:
انسان موجودی است جزئی از جهان بزرگ و در نتیجه نمی تواند خودش به تنهایی و بدون نیاز از سایر جانداران زندگی کند.هر بوم سازگان امکانات و منابعی را در اختیار انسان و سایر موجودات می گذارد که به آن خدمات بوم سازگان می گویند.پایدار کردن بوم سازگان حتی در صورت تغییرات اقلیمی باعث بهبود کیفیت زندگی انسان می شود.
3-تامین انرژی های تجدید پذیر:
به دلیل افزایش جمعیت جهان و همچنین وجود دستگاه های پیشرفته،نیاز مردم جهان به انرژی افزایش زیادی داشته است.عمده تامین این انرژی از سوخت های فسیلی صورت می گیرد که باعث افزایش کربن دی اکسید در جو،آلودگی هوا و گرمایش زمین می شود.به همین علت انسان باید به دنبال منابعی:پایدار-موثر تر و پاک باشد. زیست شناسان در همین راستا گازوئیل زیستی را از دانه های روغنی درست کرده اند.
4-سلامت و درمان بیماری ها:
به تازگی شاخه ای به نام پزشکی شخصی پایه گذاری شده است که علاوه بر بررسی وضعیت بیمار،به بررسی اطلاعات دنای افراد می پردازد و برای هر فرد بر اساس نیاز دارو و یا درمانی شخصی طراحی می شود.
یا از کاربرد های دیگر زیست شناسی در بخش درمان بیماری ها،درمان نابینایی ناشی از تحلیل شبکیه(یکی از بیماری هایی که در افراد مسن به مرور زمان شبکیه چشم تحلیل پیدا می کند و نابود می شود) به کمک استفاده از مواد نانو و تبدیل امواج نوری به امواج دیجیتالی برای بازسازی تصاویر در مغز است.
تدریس گفتار دوم زیست شناسی دهم
از نظر کتاب زیست شناسی دهم تعریف حیات بسیار سخت و حتی غیر ممکن است، به همین سبب است که زیست شناسان به جای تعریف حیات به ویژگی های آن و یا جاندارن می پردازند.حیات زمینی از سلول یا یاخته شروع و با زیست کره پایان می یابد.
ویژگی های مشترک تمام جانداران در زیست شناسی دهم:
1-نظم و ترتیب:همه جاندارن منظم و طحی از سازمان یابی را دارند.
2-هم ایستایی(هومئوستازی):محیط جانداران دائما در حال تغییر است،اما با این حال جاندار می تواند شرایط درونی خود را ثابت نگه دارد.
3-رشد و نمو:رشد و نمو به معنی بزرگ شدن غیر قابل بازگشت می باشد.
4-جذب و استفاده از انرژی:جانداران انرژی می گیرند و از آن برای زندگی استفاده می کنند و بخشی از انرژی را به صورت گرما دفع می کنند.
5-تولید مثل:جانداران موجوداتی غالبا شبیه خود را پدید می آورند که باعث ادامه نسل آنها می شود.
6-پاسخ به محیط:همه جانداران به محیط بیرون و محرک های بیرونی پاسخ می دهند.
7-سازش با محیط:این ویژگی باعث می شود که بدن جانداران با محیطی که در آن زندگی می کنند سازگار شود.
سطوح سازمان یابی حیات:
1-سلول:پایین ترین سطح حیات که همه موجودات از آن تشکیل شده اند.
2-بافت:هر بافت از تعدای یاخته تشکیل شده است(در ادامه به معرفی بافت ها خواهیم پرداخت)
3-اندام:هر اندام از تعدادی بافت تشکیل شده است. مانند قلب.
4-دستگاه:هر دستگاه از چندین اندام تشکیل می شود.مانند دستگاه گردش خون که از قلب و عروق تشکیل شده است.
5-فرد:هر جاندار از چندین دستگاه تشکیل می شود.برای مثال انسان ازدستگاه های : گردش خون،دفع مواد،حرکتی و… تشکیل شده است.
6-جمعیت :افراد یک گونه که در زمان و مکان خاصی کنار هم زندگی می کنند. مثلا انسان های در یک محله.
7-اجتماع:جمعیت های گوناگون که با یکدیگر تعامل می کنند.
8-بوم سازگان :عوامل زنده و غیر زنده درکنار هم یک بوم سازه به وجود می آورند. مانند جنگل های ارسباران که در آن انسان ها، گیاهان،حیوانات و سنگ ها در کنار هم وجود دارند.
9-زیست بوم:از چند بوم سازه تشکیل می شوند که از نظر اقلیم و پراکندگی جانوران شبیه هم هستند،مثلا کویر لوت
10-زیست کره:زیست کره شامل تمامی زیست بوم های زمین می باشد.
مولکول های زیستی:
مولکول های زیستی در زیست شناسی دهم به چهارگونه:کربوهیدرات ها،لیپیدها،پروتئین ها و نوکلوئیک اسیدها تشکیل می شوند که ارکان اصلی ایجاد یاخته می باشند.
کربوهیدرات ها:
این مولکول ها از سه عنصر کربن،هیدروژن و اکسیژن تشکیل می شوند، و خود به سه دسته تقسیم می شوند.
1-مونوساکارید ها:ساده ترین مدل کربوهیدرات ها هستند،یعنی خودشان پایه و بقیه کربوهیدارت ها از این گروه تشکیل می شوند.گلوکز و فروکتوز شش کربن دارند و ریبوز 5 کربن دارد.
2-دی ساکارید ها:از ترکیب دو مونوساکارید در کنار یکدیگر تشکیل شده اند.شکر و قند از دی ساکاریدی به نام ساکاروز تشکیل شده است که از پیوند گلوکز و فروکتوز تشکیل شده است.مالتوز هم دی ساکاریدی است که از دو گلوکز تشکیل شده است.
3-پلی ساکارید ها:از ترکیب چندین مونوساکارید تشکیل شده است.نشاسته،سلولز و گلیکوژن از مثال های مشهور آن هستند.
لیپید ها:
لیپید ها هم مانند کربوهیدرات ها از عناصر کربن،اکسیژن و هیدروژن تشکیل می شوند،اما نسبت این عناصر در ساختمان لیپید ها با کربوهیدرات ها متفاوت است.
سه نمونه از لیپید های معروف:تری گلیسرید-فسفولیپید و کلسترول ها هستند؛هر چند که لیپید ها به موارد ذکر شده در کتاب زیست شناسی دهم محدود نمی شوند.
تری گلیسریدها:این گروه از یک مولکول گلیسرول و سه اسید چرب تشکیل شده اند.چربی ها و روغن ها از این گروه هستند که نقش مهمی در ذخیره انرژی دارند. به صورتی که انرژی تولید شده از هر گرم تری گلیسرید،دو برابر انرژی تولید شده از کربوهیدرات ها می باشد.
فسفولیپیدها:بخش اصلی تشکیل دهنده غشای سلولی. ساختاری مشابه تری گلیسرید ها دارند اما به دو پایه اسید چرب و یک گروه فسفات متصل می شوند.
کلسترول:در ساخت غشای سلول های جانوری و برخی از هورمون شرکت می کند.
پروتئین ها:این مولکول ها افزون بر سه عنصر ذکر شده در بالا به اکسیژن و نیتروژن هم احتیاج دارند.پروتئین ها از به هم پیوستن واحدهایی به نام آمینو اسید ها تشکیل شده اند.از کاربردهای پروتئین میتوان به:انقباض ماهیچه،انتقال مواد در خون،کمک به عبور مواد از غشای یاخته و عملکرد آنزیمی اشاره کرد.
آنزیم ها:مولوکول هایی پروتئینی که سرعت واکنش شیمیایی را افزایش می دهند.
نوکلوئیک اسید ها:این مولکول ها افزون بر سه عنصر پایه،نیتروژن و فسفر نیز دارند،دنا نوعی نوکلئویک اسید است که اطلاعات وراثتی در آن ذخیره می شود.
تدریس گفتار سوم زیست شناسی دهم
آخرین گفتار فصل اول زیست شناسی دهم به معرفی سلول ساختمان آن و همچنین انواع بافت می پردازد.
سلول:
سلول به صورت کلی از سه بخش هسته ،سیتوپلاسم و غشا تشکیل شده است که سیتوپلاسم میان هسته و غشا قرار دارد.
هسته:شکل،اندازه و وظیفه سلول را مشخص می کند.در هسته دنا قرار دارد که حاول اطلاعات لازم برای تعیین صفات است.هسته یک غشای داخلی و یک غشای خارجی دارد.در این پوشش منافذی وجود دارند که باعث تبادل هسته و سیتوپلاسم می شود.هسته ساختاری کروی شکل به نام هستک دارد که در ساختن رناتن نقش دارد.
سیتوپلاسم:فاصله بین غشای یاخته و هسته را پر می کند و شامل مقداری اندامک هست که برخی از آنها را کتاب زیست شناسی دهم معرفی کرده است که ما هم در ادامه به آنها خواهیم پرداخت.سیتوپلاسم کنار اندامک ها دارای ماده ی زمینه ای هم می باشد که شامل آب و موارد دیگر می باشد.
اندامک های سیتوپلاسم:
1-رناتن(ریبوزوم):کار آن ساخت پروتئین است.
2-شبکه آندوپلاسمی:به دو گونه زبر و صاف تقسیم می شود که تفاوت آنها در وجود و عدم وجود رناتن می باشد.نوع زبر برای ساخت پروتئین و نوع ساف آن برای ساخت لیپید ها می باشد.
3-دستگاه گلژی:از کیسه هایی بر روی هم تشکیل شده است که در بسته بندی و ترشح مواد به بیرون نقش دارد.
4-راکیزه(میتوکندری):دو غشا دارد که وظیفه آنها تامین انرژی می باشد.
5-کافنده تن(لیزوزوم):کیسه ای است که انواع آنزیم ها برای تجزیه مواد در آن وجود دارند.
5-میانک(سانتریول):ساختار استوانه ای شکل است که به شکل یک صلیب دیده می شود.نقش آن در تقسیم سلولی و ایجاد سلول های جدید است.
6-ریزکیسه(وزیکول):کیسه ای که در جا به جایی مواد نقش دارد.
غشا:
نقش یک پوشش را دارد تا ضمن مراقبت از سلول در انتقال مواد هم نقش داشته باشد.غشای یاخته نفوذپذیری انتخابی یا تراوایی نسبی دارد،یعنی تنها موادی که مورد نیاز سلول و به مقدار لازم انتقال میدهد.غشا ازدو لایه مولکول فسفولیپید تشکیل شده است.همچنین انواعی از کربوهیدرات ها به مولکول های فسفولیپیدی و پروتئینی متصل هستند که به آنها گلیکولیپیدها و گلیکوپروتئین ها می گویند.
تبادلات مواد در یاخته:تمامی سلول ها برای تامین انرژی و تولید مولکول های مورد نیاز بدن به تبادل نیاز دارند.در کتاب زیست شناسی دهم 6 مورد از این موارد معرفی شده است که در ادامه به آن خواهیم پرداخت.
1-انتشار ساده:جریان مولکول ها از سمت با غلظت کم به سمت با غلظت بیشتر جاری می شوند.نام این جاری شدن انتشار است.مولکول ها انرژی جنبشی دارند و به همین دلیل است که نیازی به مصرف انرژی برای این مورد از انتقال نمی باشد.نشر تا زمانی انتقال پیدا می کند که از نظر غلظت هر دو طرف به تعادل برسند و دیگر سمتی دارای غلظت بیشتر نباشد. اکسیژن و کربن دی اکسید در بدن انسان به همین شکل عبور می کنند.
2-انتشار تسهیل شده:در این روش پروتئین های غشا،باعث راحتی انتقال در جهت شیب غلظت می شوند.
فشار اسمزی چیست زیست دهم
3-فشار اسمز:اجازه دهید تا با مثال خود درس زیست شناسی دهم پیش بریم،یک ظرف به شکل U را در نظر بگیرید؛در وسط این ظرف ما یک پوسته یا غشایی داریم که خاصیت نفوذ پذیری انتخابی دارد. حال در یک طرف آب خالص و در طرف دیگر آب قند میریزیم.بدیهی است که تعداد مولکول های آب در ظرف خالص بیشتر است. آب از سمت خاص ظرف به سمت آب قند جاری میشود، تا زمانی که مولکول های آب در دو طرف به تعدل از نظر تعداد برسند. پس:
اسمز انتشار آب از غشایی با نفوذ پذیری انتخابی است.
فشار اسمزی هم،فشار لازم برای توقف کامل اسمز است که از تفاوت تعداد مولکول های آب ریشه می گیرد،هر چه تفاوت بیشتر باشد،فشار اسمز بیشتری هم برای تفاوت لازم است.
در بدن انسان هم برای جلوگیری ترکیدن یاخته ها فشار اسمزی خارج و داخل بیرون تقریبا برابر هستند.
4-انتقال فعال :انتشار ساده شده را در نظر بگیرید،در این روش ماده از سمت پر غلظت،به سمتی با غلظت کمتر جاری میکند،روش انتقال فعال برعکس انتقال ساده،با صرف مقداری انرژی ماده را بر خلاف شیب غلظت،یعنی از سمتی با غلظت کمتر به سوی غلظت بیشتر میفرستد.این انرژی میتواند از مولکول ATP(آدنوزین تری فسفات) به دست بیاید.
در مطالب قبلی خواندیم که مولکول هایی مانند:نشاسته،گلیکوژن و لیپید انرژی دارند. بدن از انرژی این مولکول ها برای ساخت ATP استفاده می کند،این مولکول ها از سه بخش تشکیل شده اند،بدن ATP را به ADP(آدنوزین دی فسفات) تبدیل می کند تا از انرژی آزاد شده آن استفاده کند.
درون بری(آندوسیتوز):
فرایندی که در آن برخی از یاخته ها می توانند ذره های بزرگ را به خود جذب کنند.
برون رانی(اگزوسیتوز):فرایند خروج ذره از سلول که به انرژی ATP نیاز دارد.
بافت های بدن انسان:
بنا به گفته زیست شناسی دهم بدن انسان از 4 بافت:پیوندی،ماهیچه ای،عصبی و پوششی تشکیل شده است که در ادامه هر کدام را توضیح خواهیم داد.
بافت پوششی:
این بافت خود سطح بدن و حفره ها و مجاری بدن (مانند دهان،معده،رگ ها و روده)را می پوشاند.یاخته های این بافت بسیار به یکدیگر نزدیک هستند و بین آنها فضای بسیار کمی وجود دارد.این نوع از بافت از بخش در زیر خود به نام غشای پایه تشکیل شده است که یاخته ها را به یکدیگر و بافت زیر خود متصل می کند.غشای پایه شبکه ای در هم تنیده از رشته های پروتئینی و گلیکوپروتئینی می باشد.
مثال هایی از بافت پوششی:
مکعبی یک لایه گردیزه(نفرون) که در کلیه حضور دارد،سنگفرشی یک لایه ای که دیواره مویرگ ها را می پوشاند،سنگفرشی چند لایه ای که مری را می پوشاند و استوانه ای یک لایه که در روده یافت می شود.
بافت پیوندی:
این بافت از انواع یاخته ها و رشته های پروتئینی مانند:رشته های کلاژن و رشته های ارتجاعی تشکیل به همراه ماده زمینه ای تشکیل شده است. ماده زمینه ای بافت پیوندی می تواند به حالات مایع،جامد و نیمه جامد باشد.
انواع بافت پیوندی:
1-بافت پیوندی سست:با دقت در شکل های فصل اول زیست شناسی دهم می توانیم متوجه شویم که این نوع از بافت،از مواردی شامل:ماده زمینه ای،رشته کلاژن،رشته کشسان،یاخته های بافت و رگ های خونی تشکیل شده است.ماده زمینه ای این بافت شفاف ، بیرنگ و چسبنده است.این بافت مخلوطی از انواع مولکول های درشت مانند گلیکوپروتئین است که وظیفه آن پشتیبانی از بافت پوششی است.
بافت پوششی متراکم دارای تراکم بسیار زیاد رشته های کلاژن است و در میان آنها یاخته هایی پیوندی که تعداد آنها کم است نیز موجود است. همچنین این بافت دارای ماده زمینه ای بسیار اندک می باشد.
2-بافت پیوندی متراکم:
بافت پوششی متراکم دارای تراکم بسیار زیاد رشته های کلاژن است و در میان آنها یاخته هایی پیوندی که تعداد آنها کم است نیز موجود است. همچنین این بافت دارای ماده زمینه ای بسیار اندک می باشد. به دلیل مقاومت بالا این بافت در نواحی مانند زردپی و رباط یافت میشود.
3-بافت چربی:این بافت بزرگترین منبع انرژی بدن است و نقش عایق حرارتی و ضربه گیر را نیز ایفا می کند.
همچنین بافت استخوانی و غضروفی نیز از انواع دیگر این بافت می باشند که در فصول آینده به آنها خواهیم پرداخت.
بافت ماهیچه ای:
این بافت از سه شکل متفاوت به نام های:ماهیچه ای قلبی،ماهیچه ای اسکلتی و ماهیچه ای صاف تشکیل شده است.
بافت عصبی:
یخته های اصلی این بخش نورون های عصبی هستند. این نوع از بافت به سایر بافت ها مانند ماهیچه ای متصل می شود و با انتقال پیغام های عصبی آنها را منقبض می کند. جسم یاخته ای قسمت اصلی این نوع بافت می باشد،دارینه ها و یا دندریت ها شاخه های در اطراف جسم یاخته هستند. آسه و یا آکسون شاخه ای طولانی است که پیغام های عصبی را در خود انتقال می دهد و به ماهیچه متصل میشود. جهت انتقال پیام هم از سمت جسم یاخته ای به ماهیچه می باشد.
در این مقاله سعی شد تا قسمت های مختلف زیست شناسی دهم فصل اول به صورت کامل توضیح داده شود و در کنار آن مثال هایی برای درک و دریافت بهتر آورده شود.لازم به ذکر است که تسلط در درس شیمی یکی از راه های پیشرفت سریع در درس زیست شناسی می باشد. به شما توصیه می کنیم حتما مقاله زیر را در خصوص درس شیمی بخوانید
